Główną przyczyną naszych błędów w osądzaniu ludzi i sytuacji oraz podejmowaniu decyzji jest wiara we własną nieomylność.
***
Sposób myślenia, determinują w naszym umyśle dwa mechanizmy:
- myślenie szybkie (automatyczne i nieświadome),
- myślenie wolne (kontrolowane i wymagające wysiłku).
Oba systemy są niezbędne do normalnego funkcjonowania, jednak myślenie automatyczne może czasem wyprowadzić nas na manowce i skłonić do błędnych decyzji, błędnych poglądów i błędnych działań.
Ponieważ myślenia automatycznego nie da się wyłączyć, warto zatem być świadomym obu mechanizmów, po to właśnie, aby uchronić się przed podejmowaniem decyzji, których potem będziemy żałować.
***
Prekursorem w dziedzinie badań nad mechanizmami ludzkiego myślenia, który podważył model racjonalności ludzkich osądów i decyzji, jest Daniel Kahneman, profesor psychologii z Princeton University oraz laureat Nagrody Nobla (w dziedzinie ekonomii).
Daniel Kahneman, w swojej książce pt. „Pułapki myślenia”, opisał dwa podstawowe systemy, jakimi posługują się ludzie wydając osądy o świecie oraz podejmując decyzje, i nadał im następujące nazwy:
- System 1. – to ten szybki i automatyczny,
- System 2. – ten wolny i racjonalny.
System 1. Działa w sposób szybki i automatyczny, bez udziału wysiłku, nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli. Ten mechanizm myślenia uruchamia się bardzo często kiedy np. oceniamy, że jeden przedmiot jest dalej niż drugi, kiedy wykonujemy działanie 2+2, kiedy wykrywamy emocje w czyimś głosie lub na podstawie mimiki czyjejś twarzy, gdy odczytujemy wyrazy na billboardach, gdy uruchamiamy automatyczne odruchy prowadząc samochód lub kiedy oceniamy jakąś osobę na podstawie pierwszego wrażenia.
System 2. Działa w sposób wolny i racjonalny. Jest charakterystyczny dla umysłowego wysiłku (np. skomplikowanych wyliczeń) i wiąże się z poczuciem skupienia, swobodnego wyboru, oraz świadomego i kontrolowanego działania. Przełączamy się na tryb myślenia wolnego, kiedy np. wsłuchujemy się w słowa konkretnej osoby w tłumie, gdy pilnujemy własnego zachowania w towarzystwie, gdy liczymy ile jest przecinków w tekście lub podejmujemy decyzje o wyborze studiów.
Myślenie szybkie
Pułapki myślenia szybkiego (automatycznego)
Myślenie szybkie czyli automatyczne, jest takie właśnie, ponieważ nie wymaga od nas wysiłku gdyż opiera się na tzw. schematach myślowych oraz heurystykach – inaczej zwanych „myśleniem na skróty”.
Schematy to zebrane w pamięci wiadomości o świecie, wynikające z życiowego doświadczenia. Gromadzimy w pamięci wiedzę o nas samych (wiem, jak powinnam/powinienem zachowywać się wśród nieznajomych), wiedzę o innych osobach (wiem, jaki jest mój szef), wiedzę o rolach społecznych (wiem, jacy są politycy), wiedzę o konkretnych czynnościach (wiem, jak zachować się w restauracji). Te schematy pozwalają nam tworzyć mapy rzeczywistości, dzięki czemu sprawnie zachowujemy się w znanych sytuacjach, nie tracimy czasu na ponowne poznawanie tych samych lub podobnych zjawisk, ludzi czy miejsc.
Do schematów sięgamy też w okolicznościach zupełnie dla nas nowych po to, aby jak najszybciej ocenić i zaklasyfikować nowe zdarzenie. Na przykład kiedy poznajesz nową osobę, nie analizujesz godzinami jej prawdziwiej natury łącząc różne fakty, tylko już po kilku minutach potrafisz włączyć ją do jakiegoś swojego schematu, np. „podobny do mojego szefa”.
Schematy chronią nas przed przeładowaniem naszej pamięci, pomagają ograniczyć wieloznaczność informacji i zdecydować się na jedną wersję wydarzeń. Im bardziej niejasne są docierające do nas informacje, tym bardziej pomagamy sobie schematami.
Schematy potrzebne są nam do sprawnego organizowania świata, ale ich bezrefleksyjne nadużywanie prowadzi do wielu błędów w ocenie sytuacji, a jednym z głównym schematów jakie tworzymy są stereotypy, które mogą być krzywdzące dla innych.
To jak zinterpretujemy daną sytuację zależy od dostępności konkretnego schematu w naszej pamięci.
- Schematy mogą być trwale dostępne ze względu na istotne w naszym życiu doświadczenia z przeszłości, na przykład kiedy widzisz leżącego na ławce w parku mężczyznę, możesz wysnuć wniosek, że jest pijany. Taki wniosek przyjdzie ci do głowy pierwszy, jeżeli wcześniej spotkałaś/spotkałeś się już kilkakrotnie z taką sytuacją i zawsze okazywało się, że leżący mężczyzna jest pod wpływem alkoholu.
- Schematy mogą też być dostępne tylko czasowo i mogą się nasuwać pod wpływem czegoś, co widzieliśmy lub robiliśmy, zanim nastąpiło dane zdarzenie. Mężczyznę leżącego na przystanku możesz uznać za nieprzytomnego, bo tuż przed tym zdarzeniem czytałeś artykuł o tym, że ludzie rzadko pomagają osobom, które zasłabły na ulicy. Decyduje o tym dostępność poznawcza oraz prymowanie.
Samospełniające się przepowiednie
Jednym z bardziej uporczywych schematów, który prowadzi nas do błędnych wniosków, jest samospełniająca się przepowiednia. Działa ona następująco: nasze nastawienie/oczekiwanie wobec innej osoby wpływa na to, w jaki sposób odnosimy się do niej – co z kolei powoduje, że zachowanie tej osoby jest zgodne z naszym pierwotnym nastawieniem/oczekiwaniem, a więc przyczynia się do urzeczywistnienia naszego schematu.
Na przykład rekruter ma przekonanie, że blondynki są głupie. Gdy zjawia się na rozmowie blondynka, zaczyna zadawać jej pytania ironicznym tonem, prawie nie czeka na odpowiedzi, w wyniku czego kandydatka zaczyna się bardziej stresować, popełnia więcej pomyłek, mówi niepewnie. „Potwierdza” tym samym schemat rekrutera.
Najbardziej narażamy się na korzystanie z samospełniającej się przepowiedni kiedy jesteśmy przemęczeni, roztargnieni i mamy trudności ze skupieniem uwagi. Ale do głosu może tutaj dochodzić również automatyzm myślowy, który działa nieświadomie, i bardzo trudno jest nam samym przyznać się do tego, że mu ulegliśmy. Warto więc przyjrzeć się swoim przekonaniom i uświadomić sobie, czy przypadkiem nie wpływamy na to, aby nasze poglądy się potwierdziły.
Myślenie na skróty
Żyjemy w ogromnym tempie, każdy z nas obciążony jest nadmiarem bodźców i informacji. Kiedy podejmujemy decyzje, często nie mamy możliwości i czasu, na dogłębne analizowanie wszystkich faktów.
W związku z tym wyuczyliśmy się „myślenia na skróty”, czyli szybkich i automatycznych, sztywnych reakcji, zwanych w psychologii heurystykami. Na skutek jednego bodźca z otoczenia, uruchamia się w nas cały ciąg myśli i emocji, które prowadzą do konkretnych decyzji i zachowań. Na przykład wielu z nas uważa, że drogie znaczy dobre, czyli na podstawie jednej tylko zmiennej – „wysoka cena” – uruchamia się w nas przekonanie o dobrej jakości produktu, co jest podstawą do dokonania zakupu.
Dzięki takiemu „myśleniu na skróty” możemy szybko podejmować decyzje i skutecznie działać, jednak zdarza się, że opieranie się tylko na jednej zmiennej prowadzi do błędów i w konsekwencji zbędnych wysokich kosztów.
Według Roberta B. Cialdiniego, psychologa i autora książki „Wywieranie wpływu na ludzi”, automatyczne zachowania mogą być wzbudzane w nas celowo poprzez odpowiednie manipulowanie „wyzwalaczami” zachowań – np. poprzez celowe zawyżanie ceny, by wzbudzić przekonanie o wysokiej jakości produktu czy usługi.
Krótko mówiąc, automatyczne wzorce zachowania mogą nam służyć, ale jednocześnie czynią nas bezbronnymi wobec tych, którzy doskonale znają zasady ich działania i wykorzystują tę wiedzę do manipulacji.
Myślenie wolne
Myślenie wolne czyli kontrolowane, możemy włączać i wyłączać na własne życzenie. Wymaga to jednak wysiłku i motywacji z naszej strony, gdyż świadome myślenie wiąże się z koniecznością analizowania informacji i absorbuje 100% naszej uwagi.
- Głównym celem myślenia wolnego jest sprawdzanie i weryfikowanie myślenia automatycznego.
- To od naszej motywacji zależy, czy przejmiemy kontrolę nad swoimi decyzjami i wydawanymi osądami.
- Tak jak pilot przejmuje stery i wyłącza automatycznego pilota, tak my możemy przełączyć się na kontrolowany sposób myślenia.
- Powinniśmy przejmować stery nad swoimi decyzjami zwłaszcza wtedy, gdy nasze sprawy wymagają większej rozwagi i ostrożności.
Warto pamiętać też, że kiedy jesteśmy zmęczeni lub coś nas rozprasza, jest nam trudniej włożyć wysiłek w przełączenie się na tryb wolnego myślenia. Kiedy na przykład po długim dniu pracy wracamy zmęczeni do domu i odpoczywamy przed telewizorem, na ogół automatycznie oceniamy osoby, które widzimy na ekranie, bezrefleksyjnie przyjmujemy treści wypowiadane z reklam czy wiadomości.
Dlatego w sytuacjach, gdy chcesz się spokojnie i dokładnie zastanowić nad czymś dla siebie ważnym, zadbaj o swój komfort i możliwość koncentracji i nie podejmuj ważnych decyzji, kiedy jesteś bardzo zmęczony. Lub wytrącony z równowagi albo zdenerwowany.
Myślenie wolne jest też systemem, dzięki któremu możemy sprawdzać i odrzucać coś, w co wcześniej uwierzyliśmy. Jesteśmy automatycznie zaprogramowani tak, że wierzymy we wszystko, co widzimy i słyszymy. Mamy wbudowaną automatyczną zasadę – „zobaczyć znaczy uwierzyć” – co w wielu sytuacjach okazuje się prawdą. Czasami jednak bezrefleksyjna wiara w to, co widzimy, wyprowadza nas na manowce.
Spójrz na poniższy rysunek.
Wszyscy to widzimy i wierzymy własnym oczom, że linia dolna jest krótsza od linii górnej. Jeśli jednak zetknąłeś się wcześniej z tym rysunkiem wiesz, że mamy do czynienia ze złudzeniem Mullera-Lyera. Łatwo przekonać się, mierząc linijką, że obie linie są równe. Mimo że widzisz różnice w długości linii, twój świadomy system myślenia wie, że to tylko złudzenie, więc potrafi odrzucić to, co system automatyczny błędnie przyjmuje za prawdziwe.
Wzbudzaj nieufność w stosunku do własnego rozumowania
Główną przyczyną notorycznego popełniania przez nas błędów w myśleniu jest nadmierne przekonanie o trafności własnych sądów.
Francis Scott Fitzgerald – amerykański pisarz i scenarzysta filmowy, żyjący na przełomie XIX i XX wieku – słusznie mówił, że „oznaką inteligencji najwyższej klasy jest umiejętność utrzymania dwóch przeciwnych poglądów jednocześnie”.
Aby unikać błędów w myśleniu, na jakie narażają nas schematy i skróty myślowe, trzeba otworzyć się na inne poglądy i brać pod uwagę możliwość własnej pomyłki. A w sytuacjach dla nas ważnych – świadomie przełączać się na wolny tryb myślenia, i analizować fakty i różne punkty widzenia, żeby podejmować bardziej świadome decyzje.
***
***
Źródło wpisu:
wszystkojestnawspak 