Daily Archives: 11 kwietnia 2024

Konformizm

Posted on by
Odpowiedz

Termin konformizm wywodzi się z języka łacińskiego, w którym „conformo” oznacza „nadawać kształt”.

***

W rozumieniu potocznym:

Konformizmem określa się zmianę zachowania człowieka pod wpływem określonej grupy ludzi, co pociąga za sobą również dostosowanie się do norm, jakie w niej panują.

Według Wikipedii:

Konformizm to zmiana zachowania na skutek wpływu innych ludzi[1]. Podporządkowanie się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej. W tym rozumieniu jest to zmiana związana z faktem, że członek grupy miał początkowo inne zdanie czy inaczej się zachowywał niż grupa, a następnie je zmienił w kierunku zgodnym z oczekiwaniami grupy.

Konformizm według Stanisława Miki to również zgodność, zbieżność istniejąca między członkami grupy, jeśli chodzi o zachowania, normy i postawy.

Jako przeciwieństwo zachowania konformistycznego podawany jest nonkonformizm lub antykonformizm.

Według Słownika Języka Polskiego PWN:

Konformizm to bezkrytyczne podporządkowanie się normom, wartościom i poglądom uznanym za obowiązujące w danej grupie.

***

Człowiek jest istotą społeczną, żyje między ludźmi, wśród których obowiązują pewne ogólnie przyjęte zasady postępowania i normy. Należą do nich wzorce zachowania, zwyczaje, styl życia, sposób ubierania się, wypowiadania swojego zdania na forum publicznym itd. Przejmujemy je niejako „bezwiednie”, na skutek wychowania: w domu, w szkole, w pracy, wśród znajomych. Jest to zjawisko naturalne i jak najbardziej właściwe.

Jeśli jednak wchodzimy do jakiejś grupy i zmieniamy się, przejmując jej wzorce postępowania, to mamy do czynienia z konformizmem i nieważne jest, czy robimy to z wyrachowania, czy dla tzw. świętego spokoju.

***

W latach 50. XX wieku opublikowane zostały badania Solomona Ascha, z których wynikało, że na konformizm jednostki duży wpływ mają inni członkowie grupy.

W dalszych badaniach ustalono, że niektóre jednostki mają większą, a nawet trwałą skłonność poddawania się autorytetom. Jednostki te określone zostały jako osobowości autorytarne i zewnątrzsterowne (w przeciwieństwie do wewnątrzsterownych nonkonformistów nie poddających się w łatwy sposób wpływom autorytetów).

Na zachowania konformistyczne wpływ ma ukształtowana w toku socjalizacji osobowość jednostki, ale również typ relacji społecznych, w których jednostka uczestniczy, struktura grupy, istniejący w niej system aksjonormatywny, czy też rodzaj zadania, które realizuje jednostka w grupie, oraz sposób sankcjonowania działań, czy formy kontroli społecznej.

Osobowości autorytarne i związane z nimi zachowania konformistyczne występują częściej w społeczeństwach, w których dominuje władza totalitarna. W społeczeństwach demokratycznych częściej tolerowane są odstępstwa od konformizmu.

Na jednostkę wywierana jest silniejsza presja w tych grupach, które próbują kontrolować większą część jej życia. W szczególności są to wymieniane przez Ervinga Goffmana instytucje totalne, takie jak[1]:

  • instytucje udzielające pomocy jednostkom niezdolnym do samodzielnej egzystencji; zaliczają się tu np. domy opieki, w tym placówki dla seniorów,
  • instytucje izolujące od społeczeństwa ludzi stwarzających dlań zagrożenie, bądź ludzi w inny sposób niepożądanych z uwagi na ich stan zdrowia (chodzi tu głównie o choroby zakaźne ze szczególnym uwzględnieniem gruźlicy oraz zaburzeń psychicznych),
  • placówki izolujące od społeczeństwa osoby pozostające w konflikcie z prawem (Goffman zaliczył tu nie tylko więzienia, ale również obozy koncentracyjne),
  • instytucje związane z wykonywaną pracą, jak koszary, ale też szkoły z internatem i obozy pracy,
  • miejsca „ucieczki od świata”, zazwyczaj związane z organizacją religijną, jak klasztory, opactwa, seminaria duchowne.

***

Konformizm społeczny może przybierać trzy poziomy intensywności:

  • Uleganie – gdy istnieje wyraźny konflikt między przekonaniem jednostki a presją grupy, w wyniku której jednostka podporządkowuje się grupie; uleganie pojawia się jedynie wtedy, gdy grupa nacisku jest fizycznie obecna; gdy grupa znika, jednostka wraca do swoich uprzednich przekonań czy zachowań; motywem takiego zachowania jest zwykle lęk przed odrzuceniem przez grupę lub lęk przed karą: Nie kradnę, bo mnie złapią lub uznają za złodzieja,
  • Identyfikacja – gdy jednostce zależy, aby być podobnym do jakiejś grupy lub jakiejś osoby (jednostka identyfikuje się z tą grupą), to jej zachowania dopasowują się do wyobrażeń o tej jednostce; na przykład zależy mi na tym, aby mnie oceniano jako osobę inteligentną – zachowuję się tak jak wyobrażam sobie, że zachowuje się osoba inteligentna; identyfikacja jest głębszą formą konformizmu, dopasowanie do grupy pojawia się bowiem nawet przy fizycznej nieobecności grupy: Nie kradnę, bo inteligentne osoby nie kradną; gdy grupa zmienia swoje zdanie, ja także je zmieniam,
  • Introjekcja (lub internalizacja) – najgłębsza forma konformizmu, polega na uznaniu pewnych norm i wartości za własne: Nie kradnę, bo to jest złe; jeśli grupa zniknie lub zmieni swoje zapatrywania, ja mimo to dalej zachowuję się zgodnie ze zinternalizowaną normą.

Wyróżnia się trzy podstawowe motywy zachowań konformistycznych:

  1. Lęk przed odrzuceniem – ludzie boją się ośmieszenia, odrzucenia i „wyjścia przed szereg”, dlatego dostosowują się do zachowań grupy; w przeciwnym razie przeżywają lęk przed tym, że nie będą akceptowani (zobacz: konformizm normatywny),
  2. Pragnienie posiadania racji – w niektórych sytuacjach ludzie nie wiedzą, jakie zachowania są słuszne; naśladują więc innych przyjmując, że skoro ktoś postępuje w dany sposób to znaczy, że tak należy zrobić, np.: skoro wszyscy stoją przed przejazdem kolejowo-drogowym, mimo że nic nie jedzie, to znaczy, że należy stać z jakiegoś powodu (zobacz: konformizm informacyjny),
  3. Do zachowań konformistycznych mobilizowani jesteśmy poprzez istnienie sankcji za przestrzeganie (sankcje pozytywne) lub nieprzestrzeganie norm grupowych (sankcje negatywne); w niektórych małych grupach społecznych sankcje zmuszające ludzi do uległości mogą przybrać skrajną formę, jak na przykład miało to miejsce w sekcie Świątynia Ludu.

Czynniki związane ze skłonnością do ulegania

W pewnych warunkach bardziej prawdopodobne jest, że jednostka będzie podporządkowywać się grupie. Czynniki te wiążemy najczęściej z cechami grupy wywierającej nacisk, cechami zadania lub sprawy, której dotyczy nacisk, lub cechami osoby, na którą wywierany jest nacisk. Dzieje się tak gdy:

  1. W danej sytuacji osoba ma duże poczucie niepewności,
  2. Dana osoba ma niską samoocenę,
  3. Grupa składa się ze specjalistów,
  4. Wielkość grupy (według E. Aronsona – gdy istnieje jednomyślność to tendencja do podporządkowania się naciskowi grupy jest mniej więcej tak samo wielka wtedy, gdy jednomyślna większość składa się z trzech osób, jak i wtedy, gdy składa się z szesnastu osób),
  5. Grupa jest jednomyślna,
  6. Zadanie powierzone jednostce przez grupę jest pilne (problem ten został przedstawiony w eksperymencie Johna M. Harleya i C. Daniel Batona),
  7. Jednostce zależy na uczestniczeniu w grupie,
  8. Łatwiej jest o konformizm wobec grup, których wartości, normy nie stoją w sprzeczności wobec norm zinternalizowanych już przez jednostkę,
  9. Dana osoba nie jest zaangażowana w działanie, które jest obiektem nacisku (np. trudniej jest mi ulec przekonaniu grupy, że film „Amadeusz” jest słaby jeśli wcześniej mówiłem już komuś, że jest świetny),
  10. Jednostka nie ma sprzymierzeńców (choćby wyobrażonych),
  11. Uleganie dotyczy zachowania w odległej przyszłości, a nie tu i teraz,
  12. Jednostka nie ma poczucia kompetencji dotyczących danego zadania (wie, że się na tym nie zna),
  13. Jednostka ma słabą pozycję w grupie i jednocześnie zależy jej na uczestniczeniu w grupie,
  14. Jednostka jest zewnątrzsterowna,
  15. W grupie istnieje poczucie zagrożenia zewnętrznego,
  16. Badania z lat 60. XX wieku sugerowały, że kobiety mają większą skłonność do ulegania; współczesne badania nie potwierdzają tego.

***

Ulegamy normom społecznym z dwu powodów:

  • gdy boimy się odrzucenia przez grupę,
  • gdy nie jesteśmy pewni swojej opinii, odpowiedzi albo słuszności swojego zachowania.

Ulegamy normom społecznym za pośrednictwem trzech zjawisk:

  • konformizmu informacyjnego – jeśli nie wiem, jak się zachować, zachowam się jak większość,
  • konformizmu normatywnego – jeśli zależy mi na byciu w jakiejś grupie, będę zachowywać się jak większość,
  • społecznego dowodu słuszności – skoro dużo ludzi tak robi, to musi to być dobre.

Społeczny dowód słuszności jest krewnym konformizmu i jest to jedna z reguł manipulacji opisanych przez Roberta Cialdiniego.

Konformizm normatywny jest zjawiskiem wyjątkowo niekorzystnym, ponieważ zmusza on jednostkę zdominowaną przez grupę do ukrywania swoich opinii. W ten sposób inni ludzie o równie odmiennych poglądach, tracą swoich sojuszników, co powoduje, że podporządkowują się grupie. I koło się zamyka.

Jeden z eksperymentów Ascha wprowadzał do grupy aktorów, jednego sojusznika – również aktora, który miał zawsze odpowiadać zgodnie z prawdą. I w tym przypadku tylko 5% badanych ulegało konformizmowi, udzielając tej samej odpowiedzi co większość. Stąd wniosek, że czasem wystarczy jedna osoba, lub niewielka część grupy, by nie ulec wpływowi większości.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Eksperyment_Ascha

***

Konformizm – dobry czy zły?

Trudno jest moralnie oceniać postępowanie innych ludzi. Więc powinny robić to osoby o nieskazitelnej postawie, które nigdy same nie postąpiły wbrew swoim zasadom.

Konformizm jest dobry gdy:

  • ułatwia relacje i stosunki między ludźmi poprzez stosowanie kompromisów,
  • pomaga osiągnąć zamierzone cele np. w pracy, kiedy niezbędne jest wspólne działanie kolektywu, bez podziału na obozy i niepotrzebne spory,
  • zapobiega jawnym konfliktom zbrojnym poprzez stosowanie różnych zabiegów dyplomatycznych,
  • pomaga rozwiązać wiele problemów, przez opieranie się na prawdziwych autorytetach w danej dziedzinie; nikt nie jest alfą i omegą – nie musimy znać się na wszystkim, możemy zaufać innym i przyjąć ich opinie.

Kiedy konformizm jest zły lub niebezpieczny gdy:

  • brak własnego zdania, niezdecydowanie, bezkrytyczne przyjmowanie opinii innych ludzi sprawia, że otoczenie nas lekceważy, nie szanuje nas i nie otacza sympatią,
  • uleganie („podlizywanie się”) kierownictwu przyczynia się do bierności i odtwórczego działania w pracy, zabija twórcze myślenie, modernizację i hamuje postęp,
  • kiedy nasze działania opierają się głównie na chęci przypodobania się innym, dochodzi do ośmieszania się, życia w zakłamaniu, niewłaściwym postrzeganiu świata i utracie tego, co w życiu jest najważniejsze – dobrych relacji z innymi ludźmi; przykłady: idziemy do opery, ponieważ tak wypada, wynosimy śmieci do lasu, bo wszyscy tak robią, idziemy do kościoła, bo co ludzie powiedzą,
  • kiedy bezkrytycznie przejmujemy i naśladujemy zachowania innych, np. gdy przechodnie obojętnie mijają osobę leżącą na ulicy, robimy to samo; kiedy ludzie przechodzą na czerwonym świetle, podążamy za nimi,
  • kiedy tolerujemy przemoc i nie reagujemy na złe postępowanie, przyzwalamy na krzywdzenie innych.

***

W uzupełnieniu:

Nonkonformizm – postawa krytyczna wobec zasad, zachowań i norm społecznych, grupowych, przeciwstawiająca im własny system wartości, ale nie w negatywny sposób.

Potocznie rozumiany nonkonformizm cechuje te jednostki, które nie poddają się społecznej presji i żyją w zgodzie z własnymi przekonaniami opartymi na refleksji. Nonkonformizm ma na celu wyrażenie oporu i spowodowanie rozpatrzenia danej koncepcji na kilku płaszczyznach[1][2].

Nonkonformizm ułatwia radzenie sobie w sytuacjach stresowych oraz społecznych, a także tych, które wymagają asertywności. Zwiększa gotowość na nowe doświadczenia i wyzwania. Osoby. z tymi cechami przejawiają słabą tendencję do popadania w lęk, nie unikają, ani też nie uciekają przed zagrożeniem. Wynika to między innymi z wysokiego poczucia własnej wartości, niewrażliwości na presję społeczną oraz elastyczności intelektualnej i determinacji. Wykazują zdolność przystosowywania się do zmieniających się warunków, chęcią podejmowania ryzyka a przede wszystkim samodzielnością w swoich działaniach[3][4].

Warunki sprzyjające nonkonformizmowi występują w elastycznych i otwartych strukturach społeczeństwa[1].

***

Większość ludzi pragnie być lubiana i akceptowana. Chyba nikt nie chce, aby go lekceważono, krytykowano i wyśmiewano. Wynika to z naturalnych potrzeb człowieka. Dlatego zachowujemy się zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami i normami, obowiązującymi w naszym społeczeństwie.

Gdy występuje niezgodność między tymi normami a kodeksem przyjętym przez określoną grupę, zaczynają pojawiać się postawy konformistyczne. Niektórzy ludzie im ulegają, aby móc uczestniczyć i funkcjonować w danych grupach.

Ale są jednostki, które nie ulegają wpływom innych ludzi, wygłaszają odmienne opinie, jawnie potrafią przeciwstawić się grupie i odrzucić jej normy, wartości i cele – nazywa się ich nonkonformistami (antykonformistami). Osoby takie są pewne siebie i swoich racji, mają silny charakter i osobowość przywódczą. Takie właśnie osoby zmieniają układy w firmach, rozbijają gangi, organizują rewolucje i powstania.

***

Ciekawostka: https://pl.wikipedia.org/wiki/Z%C5%82udzenie_optyczne

Bibliografia: